د چین له خوا د مسو د کان کیندنه کابل ته نږدې لرغوني ښار ته ګواښ جوړوي

مس عینک -- یو لرغونی ښار چې کابل ته نږدې په لوګر ولایت کې په لوړو څوکو کې کیندل شوی د تل لپاره د ورکېدلو له خطر سره مخامخ دی. یو چینایي کنسرسیوم هڅه کوي چې په نړۍ کې د مسو له یوې لویې زېرمې څخه په ناوړه استفادې سره هغه له ستوني تېره کړي.

داسې باور کیږي چې، مس عینک چې د یوناني او هندي کلتورونو د الحاق په نقطه کې واقع دی، د ۱۰۰۰ او ۲۰۰۰ کالونو تر منځ لرغونی دی. هغه یو وخت لوی ښار وو چې د مسو د اېستلو او سوداګرۍ لپاره دغلته جوړ شوی وو.‌

لرغونپوهانو دغلته بودایي صومعې، سټوپې، کلاګانې، اداري ودانۍ او استوګنځي کشف کړي، په داسې حال کې چې په سلګونو مجسمې، انځورګرۍ، خټین لوښي، سکې او خطي نسخې ترې را اېستل شوي دي.‌

د فرانسوي کمپنۍ ایکونیم یوه لرغونپوه باستین واروتسیکوس چې د دغه ښار او د هغه د میراث په ډیجیټلي کولو باندې کار کوي، ای اېف پي ته وویل، مس عینک په نړۍ کې «یو له ډېرو ښکلیو لرغونو ساحو» څخه دی.

هغه توکي چې له دغه لرغوني ښار څخه ترلاسه شوي تر ډېره له ۲مې څخه تر ۹مې پېړۍ پورې قدامت لري، خو په دې سیمه کې کولالي لوښي هم موندل شوي چې د برونزو تر دورې پورې لرغوني دي.‌

پخوا وخت تر خاورو لاندې کول

مس عینک د مساحت او اهمیت له مخې د ایټالیا پومپي او د پیرو له مچو پیچو سره ورته بلل شوی دی چې کنډوالې یې تر ۱۰۰۰ هکتارو پورې سیمه پوښي او په یوه لوړه څوکه پروت دی.

لاکن چین مسو ته سخته اړتیا لري، او په ۱۳۸۶ کې د چین د کانونو کیندنې سترې کمپنۍ میتالورجیکل ګروپ کارپورېشن د یوه دولتي کانسرسیوم سر ته شو او د ۳ میلیاردو ډالرو یو قرارداد یې لاسلیک کړ چې د ۳۰ کالونو په ترڅ کې دغه کان راوباسي. اوس دغه کانسرسیوم د اېم جی ای اېم په نامه یادیږي.

که څه هم چې ناامني او د بیجینګ او کابل تر منځ د قرارداد د مالي شرایطو په هکله اختلافات د ځنډېدنو سبب شوی، دغه پروژه یو ځل بیا د دواړو خواوو لپاره یو اولویت ګرځېدلی، او په دې هکله خبرې روانې دي چې څنګه پر مخ لاړه شي.

اندېښنې په زیاتېدلو دي چې هغه ځای چې یو وخت د ورېښمو په لاره د سوداګرۍ یو ډېر ښېرازه مرکز ګڼل کېده، اوس کېدی شي له څارنې څخه پرته د تل لپاره ورک شي.

واروتسیکوس وویل، د ۱۳۸۹ په نیمایي کې دا «په ګرده نړۍ کې د تر ټولو لویو لرغونتوکو پروژو له ډلې څخه وه.»

اېم جی ای اېم په اصل کې عملیات د درې کالونو لپاره ځنډولي وو څو لرغونپوهانو ته اجازه ورکړي چې په یاده سیمه باندې چې د کان له امله مستقیما تر ګواښ لاندې دی، تمرکز وکړي.

دغه موده په ناڅاپي توګه اوږده شوه ځکه امنیتي وضعیت د دې مخه نیوله چې چینایان پلان شوې بېخبناوې جوړې کړي.

په نتیجه کې، په زرګونو توکي را واېستل شول چې ځینې یې کابل موزیم ته ولېږدول شول او نور یې هلته نږدې ځای کې ساتل کیږي، خو ډېر پاتې شوني یا ډېر غټ دي یا نازک دي چې لېږدول یې سخت دي او داسې ښکاري چې ورک شي.

چینایان دا غوره ګڼي چې د تر ځمکې لاندې کان کیندنې پر ځای خلاصې کندې وباسي. که همداسې پرمخ لاړ شي، هغوی به د مسو غر پرانیزي او ټولې پخوانۍ ټوټې به تر خاورو لاندې کړي.

د چاپېریال پایلې

د چین پروژې د چاپېریال د پایلو په هکله اندېښنې راپورته کړي، ځکه د مسو اېستل ککړتیا رامنځته کوي او ډېرو زیاتو اوبو ته اړتیا لري، په داسې حال کې چې لوګر وار له مخه یوه وچه سیمه ده.

خو داسې ښکاري چې مالي موخې د کان کیندنې دغه پروژه پرمخ وړي.

د مس عینک کان دا ظرفیت لري چې په کال کې له ۳۰۰ میلیونو ډالرو څخه ډېر برابر کړي چې د ۱۴۰۱ کال لپاره د افغان حکومت د ټولې بودجې شاوخوا ۶۰٪ جوړوي او داسې پلانونه موجود دي چې دغه پروسه ګړندۍ کړای شي.

د راپورونو له مخې، د قرارداد په هکله بحثونه «۸۰٪ بشپړ شوي» دي. په قرارداد کې د برېښنا د داسې یوه سټېشن چې کان او کابل ته برېښنا ورکړي او تر پاکستان پورې د رېللارې جوړول هم شامل دي. یواځې تخنیکي ټکي پاتې دي چې حل کړای شي.

د اوس لپاره، ځنډ د لرغونپوهانو لپاره د نجات لاره ده.

په داسې حال کې چې په دې ساحه کې کار روان نه دی، واروتسیکوس هیله لري چې د کان کیندنې د عملیاتو له پیلېدلو څخه مخکې د لرغون توکو کیندنه پیل کړای شي.‌

هغه وویل، خو دا کار به نړۍ والې همکارۍ او د لګښت برابرېدلو پورې تړاو ولري.‌

احتیاط په کار دی

افغانستان د مسو، اوسپنې، باوکسایټ، لیتیم او نادرو ځمکنیو فلزاتو په ډېرۍ باندې ناست دی چې ارزښت یې له ۱ تریلیون ډالرو څخه اوړي.

په هرات ښار کې د مدني ټولنې یوه فعال عبدالغفور نوروزي د تېرې لیندۍ په میاشت کې وویل، چین له کالونو راهیسې د افغانستان د نادرو ځمکنیو فلزاتو ذخیرو ته سترګې نیولي او صحیح فرصت ته په تمه دی چې غېږ ترې چاپېره کړي ځکه هغه یوه لویه عایداتي سرچینه جوړوي.‌

د لړم په میاشت کې له هرات ولایت څخه د یوې لیدنې په ترڅ کې، یوه چینایي سوداګر څرګنده کړه چې د افغان زعفرانو په پروسیس او خرڅولو کې د پانګونې په برخه کې علاقه مندي لري.

د چین ګلوبل ټایمز وېب سایټ راپور ورکړ چې، له هغه لږ وروسته یو شمېر چینایي پانګوونکي افغانستان ته ورسېدل څو د دغه هېواد د لیتیم په کانونو کې د پانګونې لارې چارې وګوري.‌

له تېر زمري میاشتې راهیسې د افغانستان د کانونو په سکتور کې د چینایي کمپنیو د پانګونې هڅو د افغانانو تر منځ هم پوښتنې راپورته کړي دي.

په هرات ښار کې اقتصاد پوه سید کبیر حسیني د تېرې لیندۍ په میاشت کې وویل، د افغانستان په طبیعي سرچینو کې د چین د کان کیندنې کمپنیو ته د قراردادونو په ورکولو کې احتیاط په کار دی.

هغه وویل، «چینایي کمپنۍ به، پرته له دې چې ډېره ګټه وکړي، هېڅکله هم په افغانستان کې پانګونه ونه کړي. له دغو کمپنیو سره هوکړې باید داسې ترتیب شي چې افغانستان ته د زیان رسېدلو مخه ونیسي.»

حسیني زیاته کړه چې چینایي کمپنیو ته باید د نادرو ځمکنیو فلزاتو او قېمتي فلزاتو ذخیرې په لاس ور نه کړل شي، او یادونه یې وکړه چې په دې ذخیرو باندې د چین ځانګړی تمرکز ښيي چې د هغوی ارادې ښې نه دي.‌