![دغه عکس چې د ۱۴۰۱ د غوایي په ۲۷مه اخیستل شوی، د لوګر ولایت د عینک د مسو کان کې یوه لرغونې سیمه ښيي. کابل ته نږدې د بودایانو دا لرغونی ښار د تل لپاره د ورکېدلو له ګواښ سره مخامخ دی. هغه د چین د یوه کنسرسیوم له خوا، چې د نړۍ د مسو له یوې سترې زېرمې څخه ناوړه استفاده کوي، بلع کیږي. [وکیل کوهسار/ای اېف پي]](/cnmi_st/images/2023/04/24/41799-af-739_416.webp)
کابل -- په داسې حال کې چې افغانستان په سیاسي، اقتصادي او ټولنیز کړکېچ کې ایسار دی، حریص چینایي شرکتونه دې ته چمتو دي چې د افغان ولس او دولت په تاوان د لیتیم کان کیندنې نابرابره قراردادونه لاسلیک کړي.
د افغانستان د کانونو او پیترولیم وزارت د وري په ۲۴مه د یوې اعلامیې په خپرولو سره وویل چې چارواکو یې د ګوچین په نوم د یوې چینايي کمپنۍ له استازو سره کتلي چې غواړي له کابل سره د افغانستان د لیتیم کانونو په برخه کې قراردادونه وکړي.
شنونکي له اوږدې مودې راهیسې چینایانو ته د لیتیم د حقونو د ورکولو په احتمال نیوکه کړې، او ویلي یې دي چې چینایان به له دې منبع څخه ناوړه ګټه پورته کړي.
د ۱۴۰۰ کال د زمري میاشتې راهیسې، افغانستان داسې روزل شوي پرسونل نه لري چې په صحیح توګه د داسې قراردادونو بیاکتنه وکړي.
په غریبو هیوادونو کې لوټنې کول
په لندن کې مېشت د اقتصادي چارو کارپوه عبدالبصیر رنجبر وویل، «چین خامو موادو او طبیعي زیرمو ته اړتیا لري څو په نړۍ کې لومړی اقتصاد شي. هغه هدف ته د رسیدلو لپاره د قاچاق او رشوت په ګډون له بېلابېلو قانوني او غیرقانوني لارو چارو څخه کار اخلي».
رنجبر سلام ټایمز ته وویل، «هغه به قراردادونه لاسلیک کړي او له داسې مشرانو سره به متحد شي چې ملي او بین المللي مشروعیت نه لري،»
هغه وویل، «افغانستان د طبیعي زیرمو له پلوه شتمن دی او په سیمه کې د یوه څلورلارې رول لوبوي،»
نوموړي وویل، «د خپلو راتلونکو پلانونو لپاره، چین د خپلو ګاونډیو په کانونو کې پانګونه کوي او په سیمه کې بېلابېلې اقتصادي پروژې پلې کوي، ترڅو سیالان یې په سیمه کې سیاسي او اقتصادي نفوذ ونه کړي».
هغه وويل، «د چين د اقتصادي تګلارې يوه برخه دا ده چې بې وزله هېوادونه د خطرناکو پورونو په غېږ کې ونيسي، او د تل لپاره يې تر پورونو لاندې راولي او منحصر یې کړي.»
سو استفاده کول
شنونکي وايي، په کابل کې پاتې څوک دا وړتیا نه لري چې د افغانستان له ګټو څخه دفاع وکړي.
په کابل کې مېشت د اقتصادي چارو شنونکي شاکر یعقوبي وویل، «زه د دې احتمالي قرارداد د مختلفو اړخونو په هکله شکونه لرم. که چېرې قرارداد په [په کابل کې] سم او دقیق ونه ارزول شي... چینایان به خامخوا ډیره ګټه پورته کړي او د افغانستان خلک به زیان وکړي،»
یعقوبي سلام ټایمز ته وویل، «چین په افغانستان کې یو فرصت ویني او غواړي چې په افغانستان او سیمه کې د خپلو سیاسي او اقتصادي ګټو د پرمخ بوولو لپاره ګټه پورته کړي،»
په کابل کې مېشت یوه بل پروفیسر او د سیاسي چارو کارپوه محمد علي احمدي وویل، «چینایان په غریبو هېوادونو کې د کانونو په نیولو او استخراج کې ښه تجربه لري،»
له بلې خوا، د ۱۴۰۰ له زمري میاشتې راهیسې، کابل «د کانونو اېستلو په برخه کې هیڅ ډول تخصص او پوهه نه لري».
هغه وويل، «که د ليتيم کان د استخراج تړون له چينايي شرکت سره لاسليک شي، نو افغانان به خامخوا په دغه ډول تړون کې تاوان وکړي، او ډېره ګټه به چينايان وکړي،»
هغه د جنورۍ په میاشت کې د نفتو او ګازو د استخراج تړون ته په اشارې سره وویل، «د امو سیند په قرارداد کې چې له یوه چینايي شرکت سره لاسلیک شوی و، نړۍ وال معیارونه په پام کې نیول شوي نه ول.»
نوموړي وویل، «دا معیارونه به د لیتیم په احتمالي قرارداد کې هم په پام کې ونه نیول شي.»
احمدي وویل، چینایانو د امو سیند قرارداد ترلاسه کړ او د داوطلبۍ له پروسې پرته به د لیتیم قرارداد هم ترلاسه کړي.
د افغانستان د سوداګرۍ او پانګونې د خونې پخوانی اجرایوي رییس او د کانونو او پترولیم وزارت پخواني د حقوقي چارو ریس سید زمان هاشمي وویل، له چینایانو سره تړون یقینا د افغانستان په ګټه نه دی.
هغه سلام ټایمز ته وویل، «د کانونو او پیترولیم وزارت د ۲۰ کلونو په اوږدو کې، د نړۍ والې ټولنې په مرسته، ظرفیتونه جوړ کړل،»
هغه له کاناډا څخه چې اوس په کې ژوند کوي، وویل، اوس د وزارت ډېر روزل شوي پرسونل وتلي، او «څوک چې پاتې وو هغه له دندو څخه ګوښه شوي،»
هغه وویل، هغه کسان چې اوس په کابل کې کار کوي د کانونو د قراردادونو د ارزولو وړتیا نه لري، او زیاته یې کړه چې حتی کوچني قراردادونه «لږ تر لږه له ۱۰۰ څخه تر ۱۵۰ پاڼو پورې» کیدی شي.
ښکاره غیرقانوني
هاشمي زیاته کړه، «د قراردادونو مشروعیت د حکومتونو مشروعیت پورې تړاو لري.»
هغه وویل، د کابل او بیجینګ ترمنځ اوسنۍ معاملې «په ښکاره ډول غیر قانوني دي.»
هاشمي وويل، «چينایان د قاچاقبرانو په څېر دي. هغوی د نورو هېوادونو د طبيعي زېرمو د لوټ او انحصار لپاره غير قانوني تړونونه لاسليکوي او په دايمي توګه انحصار کوي».
د کانونو او پیټرولیم وزارت پخواني مرستیال محمد ابراهیم ازهر چې اوس په ترکیه کې ژوند کوي، وویل، «ټول هغه سیستمونه چې [د ۱۴۰۰ د زمري میاشتې څخه مخکې] جوړ شوي وو له منځه لاړل.»
ازهر وویل، «ټول کارپوهان، مسلکیان او اکاډمیک کسان له هیواد څخه وتښتیدل.»
هغه وویل، د کانونو وزارت د نن ورځې ډیری کارمندان، «چې یواځې لومړنۍ زده کړې لري، د کانونو په هکله هیڅ نه پوهیږي».
هغه سلام ټایمز ته وویل، اوس له چینایانو سره هر ډول تړون به «غیرقانوني، بې اعتباره او د افغانانو لپاره زیانمن وي»
نوموړي وویل، «په یوه هیواد کې کانونه یوه نسل پورې اړه نه لري، بلکې د ټولو خلکو او راتلونکو نسلونو ملکیت دي. هغه باید د خلکو په پرمختګ، ثبات او سوکالۍ کې وکارول شي».
ازهر وويل، «خو اوس داسې ښکاري چې د افغانستان ټول کانونه به ... يو څو کسانو او چينايانو ته ګټه ورسوي.»
په اوس وخت کې چین یوازینی هیواد دی چې د افغانستان په کانونو کې پانګونې ته لیوال دی. چین د کانونو نړیوالو قوانینو ته له پام پرته د افغانستان کانونه استخراجوي. دا یو حقیقت دی چې پیښیږي، مګر د حل لاره څه ده؟ په تېرو کلونو کې د افغانستان کانونه په ناقانونه توګه د سیمه ییزو جنګسالارانو له خوا قاچاق کېدل او د افغانستان له کانونو څخه هېڅ ډول عواید افغان دولت نه راټولول او تېر حکومت هم پر کانونو حاکمیت نه درلود. هر چا د افغانستان کانونه د وسلو په زور استخراج او په ناقانونه توګه ګاونډیو هېوادونو په ځانګړې توګه پاکستان ته لېږدول. بیا چین د افغانستان د کانونو خام مواد له پاکستانه رانیول او له دې امله پاکستان ډېر عاید ترلاسه کاوه. په دې دوو کلونو کې د افغانستان اوسنی حکومت په ټول افغانستان سخت حاکمیت لري. هیڅوک نشي کولی چې د افغانستان کانونه نورو هیوادونو ته قاچاق کړي. نور هېوادونه د افغانستان د کانونو پېرلو ته چمتو نه وو او چین یوازینی هېواد دی چې د افغانستان د کانونو پېرلو ته لېوال دی. افغان حکومت هم اړ دی چې له چین سره د نړیوالو اصولو او قوانینو له پام کې نیولو پرته یو تړون لاسلیک کړي.
ځواب ورکړئ8 تبصره
په افغانستان کې د ۱۴۰۰ د اسد میاشتې له اوښتون څخه وروسته، افغانستان عملا د پاکستان، ایران او روسیې منګولو ته ولوېد. پاکستان د افغانستان کانونه لوټي، اوس ایران هم دغې لوټنې ته مخه کړې ده. د ایران د سیستان او بلوچستان والي محمد کریمي وايي، د طالبانو رژیم ورسره په ایران کې د افغانستان د کانونو د پروسس په اړه هوکړه کړې ده. هغه ویلي، چې دغه تړون د تېر کال په مارچ مياشت کې د طالبانو د صنايعو او سوداګرۍ له وزير نورالدين عزيزي سره شوي وو. د ایران د استخباراتي ځواک سپاه پاسداران اړوند خبري اژانس ( تسنیم) لیکلي، چې عزیزي د ۱۴۰۱ کال د مارچ په ۲۲مه زاهدان ته سفر وکړ او د افغانستان او ایران ترمنځ یې د سوداګرۍ د کچې د لوړولو غوښتنه وکړه چې هر کال له دوه میلیارد ډالرو څخه ۱۰ میلیاردو ډالرو ته لوړ شي. سرچینه د یاد شوي ایراني مقام له قوله زیاتوي چې د زیربناوو د شتون، له سوداګریزو او سرحدي ظرفیتونو څخه د استفادې او د ګډو پانګونو د رامینځته کولو له امله په ایران کې د افغانستان د معدنونو پروسس. له قطر، چین او افغانستان سره او د ترانسپورت په برخه کې اړین تړونونه د دغو تړونونو برخه ده. د طالبانو رژیم په دې اړه څه نه دي ویلي. د دې ټولو معنی دا ده چې افغانستان نور د افغانانو نه بلکې، د پاکستان، ایران، روسیې او چین تر منځ وېشل شوی هېواد دی چې اوبیزې منابع به یې پاکستان او ایران غلا کوي او معدني منابع به یې یاد شوي ټول په شریکه غلا کوي. خو پوښتنه دا ده چې حساب په چا وکړو؟ په امریکا؟ په اروپا؟ په چا؟ خپل ظرفیتونه خو مونږ له لاسه ورکړل. کدرونه وتښتېدل او د نورو د کدرونو د جوړېدلو د مخنیوي لپاره مکتبونه او پوهنتونونه وتړل شول. اخر به څه کیږي؟ والله اعلم.
ځواب ورکړئ8 تبصره
چین د یوه ښامار په څیر دی چې کیدی شي په پای کې د سیمې ټول هیوادونه له ستوني تیر کړي، بیا د آسیا نور هیوادونه او بالاخره نور براعظمونه خوري. د چین کار د شوروي اتحاد په څېر نه دی چې په مستقیم ډول یې پر افغانستان برید وکړ او په سلګونو زره افغانان یې ووژل او نه هم د امریکا په څېر دی چې د ترهګرۍ په نوم یې پر افغانستان برید وکړ او وروسته یې کله چې د ترهګرو مشر په پاکستان کې وموندل شو، له پاکستان څخه تشه دومره پوښتنه هم ونه وکړه چې ولې یې په خپله خاوره او د پوځي اکاډمۍ ترڅنګ د ترهګرو مشر ته پنځه کاله خوندي ځای ورکړی و؟ کله چې مونږ د دې ډول کار په هکله خبرې کوو، چین د مار په څیر ورو حرکت کوي. دغه هېواد د سیمې هیوادونه د وسلو په زور تر خپل واک لاندې نه راولي، بلکې د سیمې هیوادونه او ښایي ټوله نړۍ تر اقتصادي تسلط لاندې راولي. مونږ چین نه خوښوو او لامل یې څرګند دی. دغه ناولي هېواد په تېرو شلو کلونو کې له افغانستان سره شل میلیونه ډالر هم نه دي مرسته کړې. اوس په داسې حال کې چې ځان د طالبانو ملاتړی ګڼي، خو د افغانستان له خلکو سره یې هېڅ ډول مرسته نه ده کړې او دا تمه باید ونه کړو چې چین به زمونږ له هېواد سره مالي مرستې وکړي. د مرستو د موضوع په اړه باید ووایو چې زمونږ هیواد د دغو سترو اقتصادي قوتونو له خوا، په مستقیم یا غیر مستقیم ډول ویجاړ شوی دی. اوس دا د نړۍ د ټولو زبرځواکونو وظیفه ده چې د افغانستان د بیارغونې لپاره مالي، اقتصادي، او تخنیکي مرستې وکړي.
ځواب ورکړئ8 تبصره
دا پورته راپور ولوستل شو خو شنونکی تر دیره سیاسی کتنی کوی او یو جانبه که چیرته چین داسی غله وی نو تیر نظام ولی د لوګردمسو کان هغوی ته ورکره تاسی چی قراردادکوله شه ده او که نور قرارداد کوی نو بیا چین غل شی افسوس د ستاسیی د دا دول شنونه
ځواب ورکړئ8 تبصره
په نورو هیوادونو کې د چینایي پروژو ویجاړونکي تاریخ ته په پام سره، د افغانستان اوسني واکمنان باید په هیڅ قیمت له چین سره د افغانستان د کانونو قراردادونه لاسلیک نه کړي. څه موده وړاندې مې واورېدل چې چین د ګوادر بندر د هغو پورونو په بدل کې اخیستی چې پاکستان ته یې ورکړې ول. دغه راز د چين دولتي او خصوصي بانکونه بهرنيو هېوادونو ته پورونه ورکوي او په بدل کې له هغو هېوادونو څخه نامشروع ګټې ترلاسه کوي. که چیرې د چینایي بانکونو پورونه پر وخت ادا نه شي، هغوی خپل سود درې چنده یا څلور چنده زیاتوي. نو مونږ باید اجازه ورنکړو چې د چین ناپاکې پښې زموږ په هیواد کې راښکته شي. مونږ باید چین ته اجازه ورنه کړو چې زمونږ په کانونو او د نورو زیربناوو په جوړولو کې کې پانګونه وکړي.
ځواب ورکړئ8 تبصره
چین هم دغسې یو بې خونده او خود غرضه هېواد دی. همېش ټوله ګټه د ځان لپاره غواړي. خو دنیا کې نن سبا خلک څه د ځان او څه د نورو لپاره خوښوي، چې دې کې د دواړو جانبینو ګټه نغښتې ده. چین شاید تر لسو پورې هېوادونو د همدې کشمکشونو په پایله کې په خپلو لومو کې ایسار او د هغوی د ځمکې لاندې او پاس زېرمې یې ترې لوټ کړي وي. نه یوازې دا چې چین د یوه هېواد زېرمې لوټ کوي؛ بلکې دومره قرضونه هم پرې ور واړوي چې کلونه کلونه بیا د چا خلاصی ترې نه وي. همدې مواردو ته په کتو ښه به وي چې د افغانستان واکمن ترې ځان وساتي. پښتو کې یو متل دی، «یا له بلا لرې یا غلې» نو زموږ ګټه به همدې کې وي چې د چین له تودې ګټې تېر شو، تر څو ساړه قرضونه یې راپسې چارج نه شي او کلنی ټکس رانه ونه غواړي. د افغانستان اوسنی حکومت چې لا خپل خلک ترې ناراضه دي، باید له چین سره له هر ډول هوکړې (که هغه هره برخه کې وي) ځان ترې وساتي چې ولسونه د راتلونکو کلونو کلونو قرضداري نه شي.
ځواب ورکړئ8 تبصره
دا صحیح خبره ده چې چین په سریلانکا، کینیا او یو شمېر نورو هیوادونو کې داسې پروژې تطبیق کړې چې ګټه یې یوازې چین ته ورسېدله. مطلب دا چې پروژې د کوربه هیوادونو په ځمکه کې او د هغوی په پیسو جوړې شوې لاکن ګټه یې د چین د حکومت بانکونو ته ځي. ځکه یو طرف ته د پروژو د تطبیق لپاره قرضونه ورکوي او بل طرف ته بیا په قرضونو باندې لوړ سودونه چارج کوي. تر هغه بده یې دا ده چې که د چین قرض په ټاکلي وخت ورستون نشي، بیا پرې دوه او درې برابره ډېر نور سود چارج کوي. او دا هغه څه دي چې د کوربه هیوادونو ملاګانې ور ماتوي. زه د افغانستان له نوي حکومت څخه چې تر اوسه پورې نه ملي مشروعیت لري او نه بین المللي مشروعیت لري، نه افغانانو په رسمیت پېژندلی او نه نړۍ والې ټولنې په رسمیت پېژندلی دی، غږ کوم چې له چین سره له هر ډول تړون څخه ځان وساتي. چین غل دی، چینایان غله دي، د چین حکومت ظالم او جابر دی، په مسلمانانو باندې ظلمونه کوي، د سپي غوښه خوري. تاسو وګورئ یو څوک چې د انسان د وفادار ملګري (سپي) غوښه خوري، آیا له هغه نه د ښو تمه کېدلی شي؟ زه خو وایم چې نشي کېدلی. پورتنیو ټکو ته په پام سره، د افغانستان چارواکي باید له چین سره د هر داسې تړون له لاسلیکولو څخه ډډه وکړي چې په نتیجه کې یې د افغانستان طبیعي زېرمې لوټل کیږی. علاوه پر دې، که چېرې چین غواړي چې د افغانستان له لارې ایران یا منځنۍ اسیا ته سرک او د اورګاډي پټلۍ تېره کړي، د افغانستان حکومت باید د هغې ځمکې په سر حق العبور ترې واخلي چې د سرک او پټلۍ د جوړولو لپاره کارول کیږي. ځکه یو کیلومتر اوږد سرک چې په نړۍ والو معیارونو برابر جوړیږي لږ تر لږه ۵۰ متره پلنه ځمکه نیسي، او دا چې سره محاسبه شي نو د یوه اوږده او څو سوه کیلومتره سرک لپاره په کیلومترونو مربع ځمکه
ځواب ورکړئ8 تبصره
هغه کسان چې چیغې یې وهلې چې سر ورکوو خو سنګر نه ورکوو، هغه چې چیغې یې وهلې، چې تر هغو به د وطن دفاع کوو، تر څو مو روحونه په تن کې وي، هغوی چې د دې وطن په لګښتونو یې زده کړې او لوړې زده کړې کړې وې، هغوی په بهرنیو هېوادونو کې د دې پر ځای چې دې وطن او دې خوار ولس ته خدمت وکړي، پرعکس یې د دې بې وزله ولس وینې وڅښلې او له وطن څخه وتښتېدل. انجنیران، کان کیندونکي ټول له دې هیواد څخه وتښتیدل، او لاړل. د هغوی لپاره وطن هیڅ اهمیت نه درلود او هیڅ اهمیت ورته نه لري. هغوی یوازې د خپلو سرو پاسپورټونو ترلاسه کولو په اړه فکر کاوه. چین له فرصت څخه په ګټې اخیستنې د افغانستان ټول کانونه په رسمي او غیر رسمي ډول په قاچاقي ډول انتقال کړي دي. یوه ورځ به وګورو چې چین دافغانستان کانونه خپل هیواد ته انتقال کړي او مونږ افغانان به پرې خبر هم نه یو. مونږ ښايي ووياړو چې افغانستان ډېر معدنيات لري، خو مونږ به خبر نه يو چې چين د افغانستان ټول معدنونه خپل هېواد ته لېږدولي دي.
ځواب ورکړئ8 تبصره