د پور اخیستونکيو پښېماني: د چینایي پورونو ترلاسه کوونکي د ځانګړیو شرطونو په هکله تأسف څرګندوي

هغه نښې چې په ګرد هېواد کې په یو شمېر ودانیو او پروژو باندې چې د بیجینګ له خوا د وړاندې شویو بلا عوضه مرستو او پورونو له پیسو څخه یې تادیات کیږي، ښيي چې په تاجکستان کې د چین پانګونه «د یوې شریکې راتلونکې لپاره» ده.

په داسې حال کې چې په یو ډول او بل له بیجینګ څخه په میلیاردونه ډالر پوروړی ده، کتونکي پوښتنه کوي چې آیا دا قرضه بدون له کوم شرایطو څخه ده او کنه .

تاجکستان د چین د صادراتو - وارداتو د دولتي بانک (ایګزیم بانک) ۱.۹۸ میلیارده ډالر پوروړی دی. دا د هغو بهرنیو پورونو شاوخوا ۶۰٪ جوړوي چې بهرنیو پور ورکوونکیو د ۲۰۲۲ په پیل کې په دغه هېواد باندې درولي وو.‌

ایرو ایشیا نېټ د چنګاښ په ۳۰مه راپور ورکړ چې، د هغو ۱۳۱.۹ میلیونو ډالرو پورونو له جملې څخه چې تاجکستان په ۲۰۲۱ کې بېرته تادیه کړي وو، ۶۵.۲ میلیونه ډالر یې چین ته تللي چې په دې کې تقریبا ۲۲ میلیونه ډالر جمع شوی سود وو.

په ورته وخت کې، د تاجکستان د پارلمان نوې ودانۍ د چین له خوا د ۲۵۰ میلیونو ډالرو بلا عوضه مرستې پر مټ رغول کیږي.

په ۱۲۰ میلیونو ډالرو نورو چې د بیجینګ له خوا ورکول کیږي یو نوی د ښار سالون رغول کیږي.

د تاجکستان د سیاسي چارو یوه پوه پروېز ملاجانوف وویل، «دا ټول ډېر ځوروونکي دي.»

هغه ایرو ایشیا نېټ ته وویل، «دا یو ډېر خطرناک خوځښت دی، په ځانګړې توګه له دې امله چې غټ پورونه هم شته دي.»

هغه وویل، «د چین د پورونو جمع کېدل له اور سره لوبې کول دي.‌ اوس هره شېبه دا امکان شته چې دا د سیاسي او جغرافیوي - سیاسي پراختیا لپاره یوه بهانه جوړه شي.»

ملاجانوف وویل، «چین د ټولو هېوادونو لپاره یوه معیاري پالیسي لري. هغوی خپل کاري ځواک استخداموي، له دې امله هغوی خپل خلک او صنعتي امکانات لېږي چې ټولې پروژې ترسره کړي.»

هغه وویل، «چین د خپلو صنایعو د خرڅلاو لپاره بازار ته اړتیا لري.»

مخفي کاري او ترجیحي چلند

چین معمولا د ودانیو یا د ټرانسپورټ د اساسي تعمیراتي بېخبناوو یا د انرژۍ د پروژو لپاره پورونه ورکوي، چې ډېر یې دبیجینګ د کمربند او سرک نوښت (بي آر آی) لاندې چې د یو کمربند یو سرک (او بي او آر) په نامه هم یادیږي، راځي.

خو پورونه دومره مخفي ساتل کیږي چې اکثر وختونه دا ډېره سخته وي چې د بېرته تادیه کولو شرایط یې پوره کړای شي. کار هم په ډېرو مواردو کې د چین دولتي شرکتونه کوي، او محلي خلکو ته لږ کاري فرصتونه په لاس ورځي.

د وخدت - یو وونو رېللارې رغول چې د تاجکستان مرکزي او جنوبي برخې سره نښلوي، یو مثال دی چې جزیات یې له ډېر وخت راهیسې مبهم دي.

په ۱۳۹۳ کې، ایګزیم بانک هوکړه وکړه چې د رېللارې د بشپړولو لپاره پور ورکړي.‌

خو د مالیې وزارت لومړي مرستیال جمال الدین نورعليوف ایله د ۱۳۹۳ په وروستیو کې خبریالانو ته وویل چې د رېللارې د بشپړولو لپاره له ایګزیم بانک څخه ۶۸ میلیونه ډالر پور اخیستل شوی دی.

دغه راز، راپورونه وایي چې د دې لارې د بشپړولو قرارداد چاینا ریلوی کنسټرکشن کمپنۍ ته چې دولتي کمپني ده ورکول شوی او دا کار د مناقصې لپاره وړاندې شوی نه دی.‌

کله چې ولسمشر امام علي رحمان د ۱۳۹۵ د زمري په میاشت کې د رېللارې د دوشنبه - کولاب برخې پرانسته کوله، د تاجکستان دولتي رسنیو راپور ورکړ چې په دې پروژه باندې ۱۲۵ میلیونه ډالر لګښت راغلی دی.

محلي رسنیو په خپلو راپورونو کې ونه ویل چې دغه پیسې له کوم ځای نه راغلې وې یا چا دغه تعمیراتي کار بشپړ کړ.

په ورته ډول، ایګزیم بانک د ۲۹۰ میلیونو ډالرو پور د ورکولو تعهد وکړ ترڅو د تاجکستان له پلازمېنې څخه سغد ولایت ته تللې د دوشنبه - چناک د لوړې ارتفاع سرک په اساسي ډول جوړ کړي.

دا پروژه په ۱۳۸۵ کې پیل شوه او په ۱۳۹۲ کې پای ته ورسېدله، او د چاینا روډ اینډ برېح کمپني په نامه د انجنیرۍ سترې کمپنۍ دغه قرارداد ترلاسه کړ چې ورسره یې پیسې بېرته چین ته وېوړلې، او د پور بار یې د تاجکستان په اوږو پرېښود.

د پېرودونکي پښېماني

تاجکستان یواځینۍ بېلګه نه ده چې چینایي کمپنیو او چینایي کارکوونکیو په کې داسې غټې بېخبنایي پروژې رغولې چې لګښتونه یې د چین له پورونو څخه ورکول شوي دي.‌

په واشنګټن ډي سي کې عرب مرکز د ۱۳۹۹ د مرغومي په یوه راپور کې وویل، ډېرو هېوادونو د بي آر آی د منلو او ورسره د تړلو پورونو د بارونو پورته کولو له امله «د پېرودونکي پښېماني» څرګنده کړې ده.‌

هغه وویل، «ډېر په دې باور دي چې بیجینګ دا «د پورونو تلک» په قصدي ډول لګوي چې د ستراتیژیکو شتمنیو کنټرول په لاس کې واخلي.‌

په راپور کې راغلي چې، «د بي آر آی په تعقیبولو کې د بیجینګ سرعت او هوډ په منځني ختیځ کې ډېر څرګند دی،» او یادونه یې وکړه چې چین «لږ تر لږه ۱۲۳ میلیارده ډالر منځني ختیځ ته د بي آر آی د اړوندې پروژې د تمویل لپاره ور ننوېستې دي».‌

د چین - پاکستان اقتصادي دهلېز (سي پیک) په برخه کې چې د بي آر آی یوه برخه ده، د پاکستان تجربه د پېرودونکي د پښېمانۍ یوه بېلګه ده.‌

بیجینګ په وروستیو کالونو کې له اسلام اباد سره د بېخبنا د ګڼ شمېر څو میلیارد ډالري پروژو هوکړې لاسلیک کړي چې د ځایي خلکو تر منځ یې د چین د نفوذ په هکله اندېښنې راپارولي، او د کمپنیو له خوا د کارګرانو پر وړاندې د چلندونو په برخه کې، په ځانګړې توګه دا چې چینایي وګړو ته د پاکستاني وګړو په پرتله غټې تنخواګانې ورکوي، غوسې راپورته کړي دي.

د پاکستان په بلوچستان ایالت کې د چین د نفوذ د زیاتېدلو په سر د بلوچ او سندي اورپکي سازمانونو غوسې را پارولي او یو بل ته یې لاسونه سره ورکړي، او دغه حالت داسې اندېښنې راپورته کړي چې دغه ګډ ګروپ به په سیمه کې له تاوتریخوالي څخه ډک فعالیتونه زیات کړي.‌

سریلانکا هم په وروستیو میاشتو کې د چین د پورونو د درنو بارونو او د هغوی په نتیجه کې په هغه هېواد کې د سیاسي او اقتصادي سیستمونو د سقوط له امله د خبرونو سرټکی ګرځېدلې وه.

په سریلانکا باندې د چین پور د هغې د بهرني پور تقریبا ۱۰٪ جوړوي، په داسې حال کې چې په تاجکستان کې بیا دغه اندازه ۶۰٪ ده.‌

د سټانفورډ پوهنتون د قانون، ساینس او ټکنالوجۍ د پروګرام رییس مارک لیملي په ۱۳۹۹ کې سي اېن اېن ته وویل، «دا سخته او لا ډېره سخته ده چې له چین سره دې معامله وشي.»

هغه وویل، «داسې یو زیاتېدونکی احساس موجود دی چې له چین سره معامله ستونزمنو اخلاقي جوړجاړیو ته اړتیا لري.»

پوځي پراختیا

په حقیقت کې، د نړۍ په بېلابېلو بندرونو کې د چین پوځي اډې چې په رغونه یې کار روان دی، ښیي چې بیجینګ په هېوادونو کې له خپلې اقتصادي «پانګونې» څخه د خپل پراخ پوځي لاسرسي د ترسره کولو لپاره کار اخلي.

چین په مهمو ځایونو کې تجارتي بندري مرکزونه جوړوي چې کېدی شي د هغه په چټکۍ سره پراخېدونکی سمندري ځواک کار ترې واخلي.‌

دا ټول د بیجیګ «د مرغلرو لړ» ستراتیژۍ برخې دي چې غواړي د چین مرکزي خاوره د پوځي او تجارتي اسانتیاوو د یوې شبکې له لارې د افریقا ښکر سره ونښلوي.

په واشنګټن ډي سي کې د عرب مرکز راپور وایي چې، «په داسې حال کې چې ښایي په منځني ختیځ کې د چین د ښکېلتیا ستراتیژي د یوې همدردې ستراژۍ په توګه تبلیغ شوې وي، لاکن په حقیقت کې هغه په منځني ختیځ کې د چین له پوځي او دیپلوماتیک موجودیت سره اوږه په اوږه مخکې تللې ده.»

د مرغومي په وروستیو کې، تهران اعلان وکړ چې دغه هېواد له چین سره د هر اړخیزې ستراتیژیکې همکارۍ د یوې ۲۵ کلنې هوکړې چې تېر کال لاسلیک شوې ده، تطبیق پيلوي.‌

د یادې هوکړې د شرایطو له مخې به ایران د ۴۰۰ میلیاردو ډالرو په ارزښت د پانګونې د پروژو د ترسره کولو له لارې په بي آر آی کې ښکېل کېږي.‌

که څه هم چې دا هوکړه د ماهیت له مخې په ښکاره تجارتي ده، لاکن د ایران د جاسک او چابهار په بندرونو کې د چین پانګونه به یې د سمندري ځواک ته چې په چټکۍ سره پراخېږي د پراخ لاسرسي لپاره لاره هواره کړي.

وال سټریټ ژورنال په ۱۳۹۸ کې د امریکایي او متحدینو د چارواکو له قوله راپور ورکړ چې، په یوه بل مثال کې، چین له کمبوډیا سره یوه پټه هوکړه کړې څو یې سمندري ځواک ته اجازه ورکړي چې په دغه هېواد کې له یوې اډې څخه استفاده وکړي.

چینایي او کمبوډیایي چارواکو دواړو له دغو راپورونو څخه انکار وکړ او هغه یې «د دروغو خبرونه» او «اوازې» وبلل.‌

خو واشنګټن پوسټ د غبرګولي په ۱۶مه د لوېدیځ د چارواکو له قول راپور ورکړ چې، اوس چین په کمبوډیا کې په پټه یو سمندري مرکز جوړوي چې د چین پوځ به په ځانګړې توګه استفاده ترې کوي.‌

د تېر کال په وروستیو کې، متحده عرب امارات وروسته له هغه حیران شو چې امریکایي استخباراتي ادارو څرګنده کړه چې چین په پټه په خلیفه بندر کې داسې ودانۍ جوړولې چې ښکارېده چې یو پوځي مرکز دی.

وال سټریټ ژورنال د لړم په میاشت کې راپور ورکړ چې، د اماراتو حکومت خبر نه وو چې هغه کشتۍ چې د تجارتي کشتیو ګومان پرې کېده او دغه بندر ته ور ننوتلې اصلا داسې کشتۍ وې چې د چین پوځ یې د استخباراتي سګنالونو د ټولولو لپاره کاروي. له افشا کېدلو څخه وروسته د رغونې کار ودرول شو.

د وال سټریټ ژورنال د یوه بل راپور په غبرګون کې چې د تېر کال د لیندۍ په میاشت کې په استوایي ګینه کې د یوې پوځي اډې لپاره د چین د پلانونو په هکله وو، د چین د دولت له خوا چلېدونکې ګلوبل ټایمز بیا تایید کړه چې د خلکو د ازادۍ بخښونکي پوځ (د چین پوځ) ته د چین د ګټو د پراختیا لپاره په لیرې اوبو کې د پښې اېښودلو د ځای موندلو لپاره اړتیا ده.

د ۱۳۹۸ په یوه راپور کې، د متحده ایالاتو - چین د اقتصادي او امنیتي بیاکتنې کمېسیون یادونه وکړه چې د بیجینګ له خوا د بي آر آی د پراخولو هدف دا دی چې «پوځي همکاري زیاته او خپله د سانسور او نظارت ټکنالوجي صادره کړي.»

دغه سازمان زیاته کړه، «د چین بي آر آی په بهرنیو هېوادونو کې د خلکو د ازادۍ بخښونکي پوځ د پراختیایي حضور تر شا د تر ټولو روښانه منظم فکر په توګه سر راپورته کړی دی.»