افغان کتونکيو پاکستان ته په اشارې سره د چین د پانګونې پر ضد خبرداری ورکړ

کابل -- افغان شنونکي د ګاونډي پاکستان تجربو ته په اشارې سره وایي، په افغانستان کې د چین پانګونه یواځې بیجینګ ته ګټه رسوي او هدف یې دا دی چې د سیمې سوداګري او اقتصاد برمته کړي.

چین په وروستیو میاشتو کې وړاندیز کړی چې د چین - پاکستان اقتصادي دهلېزی (سي پیک)، چې د چین د کمربند او سرک نوښت (بي آر آی) پاکستانی جز دی، افغانستان ته هم وغځوي. د چین د کمربند او سرک نوښت د یو کمربند یو سرک (او بي او آر) په نامه هم یادیږي.

د چین د بهرنیو چارو وزیر وانګ یي د ازبکستان په پلازمېنه تاشکند کې د شانګهای همکارۍ سازمان (اېس سي او) د غونډې په څنډه کې وویل، بیجینګ «افغانستان ته د سي پیک د غځېدلو ملاتړ کوي.»

هغه د زمري په ۷مه وویل،‌ «چین هیله لري چې بي آر آی د افغانستان له پرمختیایي ستراتیژیو سره برابر پر مخ بوځي.‌

چین ژمنه کړې چې تر سي پیک لاندې د بېخبنا د پروژو لپاره تر ۶۰ میلیاردو ډالرو پورې چې ډېر یې د پورونو په بڼه دي، ورکړي.

سي پیک چې په ۱۳۹۴ کې پیل شوې، د پاکستان په بلوچستان ایالت کې له ګوادر څخه په ګلګت بلتستان کې د خونجراب غاښي پورې او ایسته د چین په شمال لوېدیځ سینکیانګ سیمه کې تر ۲۷۰۰ کیلومترو پورې غځېږي.

پاکستاني چارواکو په پیل کې سي پیک د هېواد د اقتصاد د پرمخ لپاره د یوه ګام په توګه او له چین سره د اړیکو جوړولو په برخه کې ستایله.‌

خو اوس، د ځایي اقتصادي ګټو د خوندي کولو لپاره د چین د ناکامۍ په هکله اندېښنو او زیاتېدونکې غوسې، چینایي پانګوونکیو ته په پورونو باندې په لوړه سویه تضمین شوې ګټې، او له وس نه وتلي د هېواد پورونه د پروژې په ټولو ګټو باندې سیوری غوړولی دی.

د دغې پروژې ورو حرکت په ځانګړې توګه د وارخطایۍ وړ دی.

د افغانستان د مخابراتو او معلوماتي ټکنالوجۍ د وزارت یوه پخواني رییس فهیم چکري وویل، «اقتصادي یا هره بله پروژه مشخص ضرب الاجلونه لري، لاکن اوس مونږ وینو چې سي پیک له ۲۰۱۵ راهیسې یوځې ۲۰٪ تطبیق شوی دی.»

هغه وویل، «د سي پیک او نورو پروژو لکه مس عینک د کان ورو تطبیق ښیي چې د چین پروژې د سیمې د هېوادونو د سوداګرۍ او اقتصادي ودې لپاره نه دي پلان شوي، بلکې د چین د خپلو اقتصادي، سیاسي او امنیتي هدفونو، ګټو او سیاستونو لپاره پلان شوي دي.»

په ۱۳۸۶ کې، افغان مقاماتو د چین د کان کیندنې دولتي کنسرسیوم سره د ۳ میلیاردو ډالرو په ارزښت یو قرارداد لاسلیک کړ چې د ۳۰ کالونو لپاره د مس عینک کان وکنيدغه کان په نړۍ کې دویمه تر ټولو غټه د مسو ذخیره لري.»

جنګ او د بیجینګ او کابل تر منځ د قرارداد د مالي شرایطو په سر اختلافات د ځنډ سبب شول، او یواځې اوس په دې هکله خبرې روانې دي چې څنګه دغه کیندنه ترسره کړای شي.

چکري وویل، «که څه هم چې په سي پیک باندې له کالونو راهیسې کار روان دی، لاکن تر اوسه یې هېڅ پایله نه ده ورکړې.»

هغه وویل، «چین په پاکستان کې د میلیاردونو ډالرو پانګونه کړې، لاکن د پاکستان اقتصاد اوس په ډېر بد حالت کې دی او هغه په نړۍ کې د ډېرو پوروړو هېوادونو له ډلې څخه شمېرل کیږي.»

چکري وویل، «دا ښيی چې په سیمه کې یو هېواد هم نشي کولی چې د چین له اقتصادي پروژو څخه ګټه ترلاسه کړي. که افغانستان له سي پیک سره ملګری شي، هېڅ به ترې ترلاسه نه کړي.»

په کابل کې د یوه خصوصي‌ پوهنتون د سوداګریزې ادارې د څانګې یوه محصل قاسم اکبري چې ۲۵ کاله عمر لري، وویل، چین د سیمې هېوادونو ته د دروغو هیله ورکوي او هغوی د مختلفو اقتصادي پروژو په پلانولو او طرحه کولو کې بوخت ساتي، په داسې حال کې چې په پټه هڅه کوي چې په سیمه کې خپل ستراتیژیک اقتصادي پلانونه تطبیق کړي.

اکبري وویل، «په دې توګه، موږ به له سي پیک سره له ملګري کېدلو څخه څه ګټه ترلاسه نه کړو، او تر دې چې هغه به موږ ته زیانونه را ورسوي.»

هغه وویل، «افغانستان ته د پورونو او د دروغو اقتصادي وعدو په ورکولو سره، چین یواځې دا غواړي چې افغانستان د چین پوروړی شي، پرې متکي شي او د هغه محتاج وګرځي.»

په متحدو ایالاتو کې مېشت د اقتصادي چارو شنونکي دریاخان بهیر وویل، «چین هڅه کوي چې په سیمه کې غټې پروژې تطبیق کړي او خپل اقتصادي او سیاسي پلانونه پرمخ بوځي او پراخ کړي.»

هغه وویل، «سي پیک په سیمه کې د هغه له پروژو څخه دی، لاکن د هغه لنډمهالې او اوږدمهالې ګټې به یواځې چین ته ورسیږي.»

هغه وویل، «په ښکاره، چین غواړي چې افغانستان له سي پیک سره ملګری شي... لاکن په حقیقت کې، چین غواړي چې له افغانستان څخه د خپلو اقتصادي ګټو لپاره د یوې وسیلې په توګه کار واخلي.»

هغه وویل، «که افغانستان له سي پیک سره ملګری شي، ډېره ګټه به چین ترلاسه کړي، زموږ هېواد نه.»

طبیعي سرچینې

چین په ځانګړې توګه د افغانستان د کانونو شتمنۍ ته سترګې نیولي دي.

په کابل کې د اقتصادي چارو یوه شنونکي محمد شبیر بشیري وویل، «د چین سیاست دا دی چې د درېیمې نړۍ په هېوادونو باندې مسلط شي. په دې توګه، په افغانستان کې د روان اقتصادي او سیاسي وضیعت په پام کې نیولو سره، چین هڅه کوي چې د افغانستان له جغرافې څخه د خپلو ګټو لپاره کار واخلي.»

هغه وویل، «دغه راز، چین غواړي چې په افغانستان کې اقتصادي تسلط ترلاسه کړي او ټول طبیعي سرچینې او تر ځمکې لاندې شتمنۍ خپلې کړي.»

هغه زیاته کړه، «د افغانستان له لارې د جنوبي اسیا او منځنۍ اسیا له نښلولو څخه چین اقتصادي او سیاسي هدفونه لري.»

بشیري وویل، «د پورونو له ورکولو او د اقتصادي پروژو له تطبیقولو څخه یو طرف ته چین غواړي چې د جنوبي اسیا، منځنۍ اسیا او افغانستان مارکېتونه خپل کړي، او بل طرف ته غواړي چې سیمه ییز اقتصاد، تجارت او ټرانزیټ انحصار او برمته کړي.»

په لندن کې مېشت د اقتصادي چارو شنونکي او د افغانستان د خصوصي بانکونو د اتحادیې پخواني رییس سیر قریشي وویل، «چین یو صنعتي او تولیدي هېواد دی، او هغه د افغانستان طبیعي سرچینو او خامو موادو ته سخته اړتیا لري.»

هغه وویل، «په دې توګه، هغه هڅه کوي چې د بېلابېلو پروژو د تطبیقولو او په سي پیک کې یې د شاملولو له لارې د افغانستان طبیعي سرچینو ته لاسرسی ترلاسه کړي.»

قریشي وویل، «چین د افغانستان نازک او بحران وهلی اقتصاد ښه پېژني. په دې توګه، هغه ته د پورونو په ورکولو سره، چین هڅه کوي چې افغانستان په قرضونو کې خښ کړي او بالاخره یې د خپلې خبرې منلو ته اړ کړي، څو په اسانۍ سره وکولی شي چې په سیمه او افغانستان کې خپله اقتصادي او سیاسي اجندا تطبیق کړي.»